Граѓаните на Скопје се соочуваат со интензивно и постојано чадење од депониите Дрисла и Вардариште. Од Дрисла веќе со денови се шири густ чад кој ја загадува околината; депонијата Вардариште, по години на диво депонирање и потенцијални жаришта за пожари, сега доби постојана приватна агенција за обезбедување со цел да се спречат подметнувања, но оваа депонија е во фокусот на јавноста изминатите денови.
Според државните органи, засега нема видливо горење или чадење на Вардариште, но се преземени мерки за надзор и обезбедување. Граѓанските организации и граѓаните на Скопје реагираат за да се спречи здравствена катастрофа, со оглед на тоа што Вардариште се наоѓа во густо населен дел од градот.
Здравствените ризици од чадот и пожарите на депониите
Чадот, честичките (PM2.5, PM10), токсичните гасови и хемиските соединенија од несоодветно депониран отпад и пожари имаат сериозни и долгорочни ефекти врз здравјето:
• Несакани ефекти врз дишните патишта: астма, хронични бронхити, намалена функција на белите дробови.
• Срцеви болести: инфаркти, аритмии, зголемен ризик за пациенти со срцеви болести.
• Ефекти на развојот кај деца, ризик за претерано ниска тежина при раѓање, нарушен развој.
• Постојаната изложеност на фини честички (PM2.5) може да доведе до предвремена смрт кај оние со претходни заболувања.
Науката покажа дека депониите и нивните пожари се значаен извор на штетни супстанции — не само на локално ниво (за населението блиску до депонијата), туку и регионално — преку пренос на честички и гасови преку ветер и атмосферски процеси. Taylor & Francis Online+3ScienceDirect+3Project Drawdown®+3
Како развиените држави се справиле со вакви проблеми?
Примери од земји кои ги намалија ризиците од депонии, пожари и загадување:
1. Систематска регулација и стандарди
o Законски рамки: како се гради депонијата, какви материјали дозволено се депонираат, како се третира отпадот (органски/неоргански), како се одводнува течниот отпад и како се собира и обработува метанот.
o Обврска за превенција од пожари, заштита од подметнувања, заштитни огради, надзор, алармни системи. Автоматизиран алармен систем може да заштити подметнување на пожари.
2. Контрола на гасови од депонии и искористување на метанот
o Во многу западни земји има системи за фаќање на гасови (Landfill Gas Capture Systems, GCCS) — системи што собираат гасови (главно метан и други) кои се ослободуваат од отпадот, ги преработуваат или ги согоруваат во контролирани услови. Овој пристап помага и за подобрување на квалитетот на воздухот и за справување со климатските промени. Project Drawdown®+1
3. Намалување на количеството отпад што завршува на депонија
o Селекција на отпадот: органски/неоргански/опасен отпад /пластика.
o Зголемување на стапките на реискористување, рециклирање, компостирање и третман пред депонирање.
o Примена на политики „отпадот како ресурс“, „нула отпад“ (zero waste) или одговорно управување со отпадот. Wikipedia+2PMC+2
4. Превенција на пожари и алармни системи
o Мониторинг на температура или зголемена активност на метан.
o Спречување на потенцијални подметнувачи; физички пречки — огради, стража, обезбедување.
o Брзо реагирање во случај на пожари – специјализирани тимови, опрема и планови за гаснење.
5. Институционален надзор, транспарентност и учество на граѓаните
o Редовни инспекциски контроли и транспарентни податоци.
o Информирање на јавноста, вклучување на локалната заедница во надзор и пријавување.
Што вели науката?
• Студијата „A Comprehensive Study of the Impact of Waste Fires on the Environment and Health“ (2023) покажува дека пожарите предизвикани од горење на отпад значително придонесуваат за емисијата на фини честички, на гасови како јаглерод моноксид, азотни оксиди и летливи органски соединенија и дека честото изложување доведува до долгорочни здравствени проблеми, вклучувајќи хронични болести и зголемен ризик за смрт. MDPI
• Студијата „Air quality impacts of landfill fires: A case study from the …“ (2024) укажува дека пожарите на депонии се посебно проблематични во развиените и средно развиените земји каде што отпадот не е добро сортиран и каде инфраструктурите за гасови од депонии се недоволни. ScienceDirect
• EPA и други здравствени институции (во САД и Европа) во детални анализи покажуваат дека честичките PM2.5 и PM10, особено при чадот од отпад или депонии, имаат силен негативен ефект врз срцето и белите дробови и дека ризикот е најголем за деца, возрасни луѓе и луѓе со претходни заболувања. US EPA
• Публикацијата на Светска банка „Западен Балкан 6: Национален извештај за климата и развојот“ (2024) укажува дека пожарите на депониите предизвикуваат и шират шумски пожари во регионот, главно поради широко распространетата практика на отворено горење на отпадот. Во Западен Балкан, 22,2 проценти од депониите измерени во радиус од 1 км се наоѓаат во области со многу висок ризик од шумски пожари. Освен шумските пожари, 18,18 проценти од локациите за отстранување отпад се наоѓаат во области со многу висок ризик од свлечишта.
Состојбата со депониите „Дрисла“ и „Вардариште“ ги носи на виделина системските слабости: недостаток на добар надзор, неефикасно искористување на технологиите за контрола на емисии и страшното влијание врз здравјето на населението. Науката и меѓународните практики покажуваат дека нема „чекање“ кога станува збор за загадување од неорганизирани депонии — ако не се преземат мерки од веднаш, ефектите се долготрајни и често непоправливи.
За Македонија, вистинското решение не е само во „гаснење“ на пожарот со „преодно“ решение, нова студија, нова прес-конференција, туку во холистички пристап: превенција, технологија, закон и учество на граѓаните.
