Intervistë me rektorin e Universitetit “Goce Dellçev” në Shtip, prof. Dr Dejan Mirakovski 

Kur ndotja e ajrit është e lartë, shpesh bëhen rekomandime për të qëndruar brenda, por ekspertët paralajmërojnë se kjo nuk është gjithmonë e saktë. Me ditët e para të ngrohta, shumica prej nesh harrojnë ajrin e ndotur në sezonin e ngrohjes. Por jo edhe ekipi i ekspertëve të njohur të fushës dhe profesorëve nga Universiteti “Goce Dellçev” në Shtip, të cilët do të punojnë me tërë kapacitetin këtë verë për të siguruar dhe montuar instrumente për matjen e cilësisë së ajrit në shkolla dhe kopshte në pesë komuna nga shtatori: Strumicë, Strugë, Gostivar, Kumanovë dhe Kavadar.

Një nga rekomandimet kryesore për ditët e këqija të cilësisë së ajrit është “qëndroni në shtëpi/në hapësira të mbyllura” dhe “mos lëvizni shumë jashtë”. Por sa më i pastër është ajri në shtëpi se sa jashtë?

Në varësi të llojit të burimeve të ndotjes dhe aktiviteteve të brendshme, si dhe karakteristikave e ndërtimit, ajri i brendshëm shumë shpesh mund të jetë dukshëm më i ndotur se ajri jashtë, edhe gjatë episodeve të ndotjes së lartë të ambientit (të jashtëm). Një numër i madh studimesh në mbarë botën tregojnë qartë se nëse kemi burime të konsiderueshme ndotjeje në shtëpitë tona, nivelet e ekspozimit, dhe rrjedhimisht efektet negative në shëndetin e njeriut, janë më të larta brenda se sa jashtë. Rezultate të ngjashme ka treguar edhe studimi ynë në lagjen Lisiçe (Shkup) gjatë vitit 2021, i cili ka përfshirë shtëpitë që përdorin pajisjet e vjetra të ngrohjes dhe gatimit me lëndë djegëse të ngurta. Përqëndrimet mesatare të grimcave PM 2.5 të matura gjatë 24 orëve në shtëpitë e ngrohura nga pajisjet me karburant të ngurtë varionin nga 200.1 ± 123.1 µg/m3, ndërsa në të njëjtën periudhë, përqëndrimet mesatare të grimcave PM 2.5 të matura në 24 orë në natyrë varionin nga 53,57 ± 28,16 µg/m3. Të dhënat e marra treguan qartësisht (pothuajse 4 herë) përqëndrime më të larta të grimcave të pezulluara në shtëpi, krahasuar me mjedisin e jashtëm. Kjo tregon një problem dukshëm të ndryshëm nga perceptimi ynë i zakonshëm, sepse sidomos në periudhën e dimrit, ne kalojmë një periudhë më të madhe kohe në shtëpi dhe dhoma të mbyllura sesa jashtë, gjë që fatkeqësisht është veçanërisht e theksuar tek kategoritë e ndjeshme si fëmijët dhe të moshuarit, të cilët janë më të ndjeshëm ndaj ndikimeve negative të ndotjes së ajrit.

Fëmijët kalojnë pjesën më të madhe të ditës në institucione arsimore. Çfarë ndikon në cilësinë e ajrit në një kopsht/shkollë?

Cilësia e ajrit në klasa dhe dhoma për qëndrimin e fëmijëve ka shkaktuar interes të madh shkencor në periudhën e fundit, para së gjithash për faktin se përveç ndikimit negativ në shëndetin e fëmijëve, ai ka një ndikim të rëndësishëm edhe në efikasitetin dhe suksesin e procesi arsimor në tërësi. Problemet kryesore të vërejtura në hulumtimet e mëparshme lidhen përgjithësisht me rritjen e përqëndrimeve të rreziqeve kimike dhe/ose biologjike, si dhe komoditeti i përkeqësuar termik në dhoma. Ndotësit më të zakonshëm që ndodhin në klasa përfshijnë përqendrimin e shtuar të grimcave të pezulluara si rezultat i gjenerimit të tyre në ambiente ose depërtimit nga mjedisi i jashtëm dhe ri-pezullimit të vazhdueshëm të tyre për shkak të aktiviteteve të fëmijëve. Jo më pak të rëndësishme janë përqendrimet e rritura të ndotësve të gaztë, si formaldehidi ose përbërësit organikë të avullueshëm (VOCs), të cilët emetohen nga disa lloje dyshemesh, mobiljesh, pajisje dhe lodra të ndryshme, materiale të printuara etj., dhe përqëndrimet e rritura të të cilëve mund të kenë efekte të rëndësishme negative në shëndetin e fëmijëve. Ventilimi joadekuat nga ana tjetër çon në ndërprerje të komoditetit termik dhe rritje të përqëndrimeve të dioksidit të karbonit, gjë që mund të ketë efekte negative në koncentrimin mendor dhe rezultatet e të mësuarit, si dhe rritjen e përqëndrimeve të bio-aerosoleve (bakteret, viruset, sporet dhe mykun), një problem që veçanërisht u vërejtë gjatë periudhës së pandemisë. Në përgjithësi, ekzistojnë disa sfida, zgjidhja e të cilave është e mundur vetëm nëse analizohen plotësisht kushtet dhe përqëndrimet e substancave ndotëse, si dhe arsyet e shfaqjes së tyre, që është në fakt qëllimi kryesor i hulumtimit tonë të fundit.

Kopshtet dhe shkollat në të cilat do të bëhen matjet do të zgjidhen në bashkëpunim me institucionet përkatëse dhe komunat. Por më thuani si do të bëhen matjet?

Metodologjia e realizimit të matjeve është përcaktuar në përputhje me rekomandimet e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) dhe specifikat lokale për cilësinë e ajrit, dhe në thelb përfshin analizën e;
– përqëndrimet e grimcave të pezulluara (përbërja kimike, përqëndrimi masor i fraksioneve të ndryshme),
– përqëndrimi i bioaerosoleve (numri i përgjithshëm),
– përqëndrimi i ndotësve të gaztë si CO2, CO, përbërësit organikë të avullueshëm dhe formaldehidi (trendet dhe përqëndrimet mesatare), si dhe
– parametrave të ventilimit dhe komfortit termik në ambiente.

Programet e matjes dhe marrjet e mostrave në çdo institucion do të mbulojnë një periudhë prej të paktën një jave dhe do të përfshijnë matjet e bëra para, gjatë dhe pas orarit të mësimit (e hëna në të premte, nga mëngjesi deri në fund të ditës së shkollës). Për shkak të niveleve të ndryshme të emetimeve dhe ajrimit gjatë periudhave të ftohta (nëntor deri në mars) dhe të ngrohtë (maj deri në shtator), do të zhvillohen dy fushata monitorimi ose kampionimi (mostrimi) për të përcaktuar lëvizjet sezonale të përqëndrimeve të disa ndotësve. Në secilin institucion do të zgjidhen të paktën tre vende kampionimi (mostrimi), të cilat do të jenë përfaqësuese të ndërtesave dhe do të zgjidhen pas një vlerësimi fillestar dhe në marrëveshje me palët përkatëse të interesit. Faktorët që ndikojnë në cilësinë e ajrit të brendshëm (djegia e brendshme dhe e jashtme, llojet e mobiljeve, pajisjeve, etj.) gjithashtu do të dokumentohen dhe raportohen. Gjithashtu, do të analizohet mjedisi i jashtëm, duke përfshirë afërsinë me rrugët, burimet industriale të ndotjes, etj., si dhe kohën e fillimit dhe përfundimit të orëve në të cilat nxënësit janë të pranishëm, si dhe kohëzgjatja e pauzave (shkollore). Procedurat e duhura të kontrollit të cilësisë do të vendosen në të gjitha fazat e realizimit të matjeve, duke përfshirë kalibrimin për testimin e saktë, si dhe sigurimin dhe ndjekjen e tërësishme të jashtme të proceseve të kalibrimit të të gjitha pajisjeve matëse të përfshira në programet e matjes.

Kur duhet të presim rezultatet e para?

Sipas planeve, gjatë verës do të punohet për procedurat operative dhe për montimin, testimin dhe kalibrimin e pajisjeve. Matjet e para në terren do të nisin në mes të shtatorit, ndërsa matjet në terren pritet të përfundojnë në mars të vitit të ardhshëm, në mënyrë që rezultatet e plota të jenë gati gjatë muajit maj ose qershor 2024. Është planifikuar që i gjithë studimi të prezantohet gjatë shtatorit të vitit të ardhshëm.