Intervistë me Prof. dr. Afrodita Zendelska, profesoreshë e asocuar dhe prodekane për mësimdhënie, në Fakultetin e Shkencave Natyrore dhe Teknike, në Universitetin Goce Dellçev në Shtip.

Universiteti Goce Dellçev në Shtip është i vetmi institucion akademik në vend që ka një laborator të akredituar (AMBICON) në të cilin mund të identifikohen burimet e ndotjes së ajrit, gjegjësisht kush e ndot ajrin. I ftuari ynë është Prof. dr. Afrodita Zendelska, e cila jo vetëm që vepron si profesoreshë e asocuar dhe prodekane për mësimdhënie në Fakultetin e Shkencave Natyrore dhe Teknike, Universiteti “Goce Dellçev” – Shtip, por gjithashtu merr pjesë aktive në analizat e ndotësve.

Pse u krijua ky lloj laboratori në universitet dhe cili është roli i tij?

Nevoja për ngritjen e vazhdueshme të njohurive të studentëve në të gjitha ciklet e studimit, si dhe të vetë stafit akademik varet nga mundësitë që ofron fakulteti/universiteti i tyre. Prandaj, Universiteti Goce Dellçev, që nga themelimi i tij, përpiqet të krijojë qendra moderne kërkimore shkencore në të cilat të gjithë studentët dhe profesorët e interesuar do të kenë mundësi të hulumtojnë dhe realizojnë idetë e tyre.

Një nga këto qendra kërkimore shkencore është laboratori AMBICON, i cili përfshin: një departament për analizën dhe testimin e materialeve dhe një departament të kontrollit mjedisor. Historia e këtij laboratori fillon në vitin 2007 kur me vetëm disa instrumente profesorët e Fakultetit të Shkencave Natyrore dhe Teknike arritën të arrijnë disa rezultate domethënëse nga kërkimet e tyre. Në vitin 2015, me një numër dukshëm më të madh instrumentesh, laboratori mori akreditimin ISO 17025, dhe sot, në vitin 2023, tashmë kemi një laborator me shumë metoda të akredituara dhe pajisje moderne me të cilat mund të mburremi dhe të theksojmë se ne qëndrojmë me sukses krah për krah me laboratorët modernë nga hapësirat ballkanike dhe evropiane. Mund të them lirisht se pothuajse çdo vit lista e pajisjeve laboratorike plotësohet. Duke folur për pajisjet, spektometri i fluoreshencës me rreze X, i blerë në vitin 2021 dhe mikroskopi elektronik skanues, i blerë në vitin 2022, janë një nga instrumentet më domethënëse me të cilat është pajisur departamenti i analizave dhe testimit në këto dy vitet e fundit.

Përdorimi i këtyre pajisjeve është i gjerë, përveçse përdoren për testimin e cilësisë së ajrit dhe identifikimin e burimeve të ndotjes, përdoren edhe për analiza dhe testime të materialeve të ndryshme dhe kanë aplikime pothuajse në të gjitha fushat e kërkimit shkencor.

Unë, si një nga ekspertët e lidhur në departamentin e analizës dhe testimit të materialeve në laboratorin AMBICON, përdor shumicën e pajisjeve që disponojmë. Për të gjetur një zgjidhje për një problem të caktuar, nuk mjafton vetëm një instrument, por një seri e tërë instrumentesh. Jo vetëm që kombinojmë pajisjet në aktivitetet tona të përditshme, por kombinojmë edhe njohuritë tona, punojmë si ekip, sepse puna në grup gjithmonë jep rezultatet më të mira.

Çfarë masin këto “instrumente çudibërëse”?

I pari nga instrumentet e lartpërmendura, spektometri i fluoreshencës me rreze X, përdoret për të përftuar të dhëna për përqëndrimin e mbi 30 elementeve që janë të pranishëm në ajrin që ne thithim. Ajo që e bën këtë instrument kaq të veçantë është kufiri shumë i ulët i detektimit që e bën atë ideal për përcaktimin e përqëndrimit të këtyre elementeve në ajër. Ne kemi pasur instrument të ngjashëm në laboratorin AMBICON që nga viti 2011 dhe kemi filluar testimet e para me të. Por, me përparimin e teknologjisë ne rinovojmë pajisjet tona me të reja dhe më të sofistikuara, për të marrë rezultate më të sakta dhe precize.

I njëjti është rasti edhe me instrumentin e dytë, mikroskopin elektronik skanues, të cilin së fundmi e kemi rinovuar në një pajisje të re dhe shumë më të avancuar për të cilën jemi veçanërisht krenarë.

Mikroskopi elektronik skanues, të cilin e kemi në dispozicion që nga viti 2012, përdoret për të studiuar morfologjinë dhe përbërjen kimike të një sërë materialesh. Duke e përmirësuar këtë instrument me një veshëz të arit, ne jemi në gjendje të ekzaminojmë në vakum të lartë çdo lloj mostre dhe të arrijmë zmadhime të theksuara (> 20,000 x).

Mikroskopi i ri elektronik skanues është përmirësuar me një sistem për ndryshimin automatik të pozicioneve të filtrave dhe, në kushte të paracaktuara, mundëson hartimin automatik, d.m.th., zbulimin e një lloji të caktuar grimcash. Kjo mundëson një analizë më të saktë dhe më të detajuar të mostrave.

Na tregoni pak më shumë për procesin e zbulimit të burimeve të ndotjes së ajrit.

Për të qenë në gjendje të identifikoni me sukses burimet e ndotjes së ajrit, kërkon testime të gjera dhe numër të madh njerëzish dhe instrumentesh. Një nga faktorët shumë të rëndësishëm që ndikon në rezultatet është marrja e mostrave të ajrit, më saktë marrja e filtrave me përqëndrim adekuat të grimcave që përfaqësojnë ajrin në një vend të caktuar. Kjo bëhet në departamentin e kontrollit mjedisor duke ndjekur rregulla strikte dhe duke përdorur teknologjinë tonë më të fundit.

Një faktor tjetër i rëndësishëm është përcaktimi i përbërjes kimike të grimcave të kapura në filtrat. Kjo procedurë kryhet në disa hapa të njëpasnjëshme, përdoren disa instrumente, një për fitimin e joneve të tretshme në ujë, një tjetër për përcaktimin e përqëndrimit të karbonit elementar dhe e treta për përcaktimin e përqëndrimit të rreth 30 metaleve.

Marrja e rezultateve të sakta dhe precize është shumë e rëndësishme në mënyrë që të mund të caktojmë një model që do të përshtatet siç duhet në vendin ku bëjmë testimin. E fundit, por jo më pak e rëndësishme, është modelimi, i cili jep informacion mbi burimet e mundshme të ndotjes së ajrit.

Ne kemi bërë disa hulumtime (teste, analiza) dhe dua të veçoj hulumtimet në lidhje me burimin e ndotjes në qytetin e Shkupit. Aktualisht po punohet për testimin e cilësisë së ajrit në pesë qytete të Maqedonisë. Ne po planifikojmë gjithashtu të bëjmë një studim për të hetuar burimin e ndotjes për secilin nga qytetet individualisht. Meqenëse e përmenda tashmë se kemi pajisje të reja dhe të sofistikuara, ne planifikojmë të përfshijmë disa prej tyre në hulumtimin e ri në mënyrë që të marrim rezultate edhe më të sakta. Ne duam të klasifikojmë grimcat sipas madhësisë së tyre dhe të zbulojmë se cilët elementë janë të pranishëm në secilën nga to.

Kush punon në laborator, është vetëm për stafin dhe pedagogët apo përdoret edhe nga studentët?

Laboratori është i hapur për të gjithë profesorët dhe studentët tanë. Studentët e ciklit të parë, të dytë dhe të tretë të studimeve (deridiplomike, master dhe doktoratë) mund të kryejnë kërkimet e tyre në laboratorin tonë pa asnjë pagesë. Duke filluar nga eksperimentet më të rëndomta e të thjeshta e deri tek ato më komplekse. 

Studentët tanë e kanë mundësinë të përfshihen dhe të punojnë në projekte. Këta studentë kalojnë disa muaj trajnime, më pas punojnë nën mentorim dhe më në fund përfshihen në punën e disa metodave më të thjeshta. Kjo mundësi u jep studentëve që të përvetësojnë themelet e punës laboratorike, dhe krahas përvojës të marrin përfitime financiare.

Puna me pajisjet më të sofistikuara është kryesisht për stafin profesional, sepse jo të gjithë mund të punojnë në çdo instrument, ka instrumente që kërkojnë trajnime të specifike me certifikim dhe me përkushtim të plotë.